🟩 موسیقی دستگاهی ایران
گاهی آدم فکر می کند اگر این امیر کبیر بنده خدا در تاریخ کشورمان حضور نداشت، چند سال قرار بود در خیلی زمینه ها عقب بیفتیم؟ حالا قضیه موسیقی ایرانی هم همینطور است. عشاق این سبک موسیقی باید فاتحه ای بفرستند به روحش که یک روز، خدا می داند چه در سرش گذشت که به فکرش رسید موسیقی ایرانی باید مرجع مدونی داشته باشد. همین شدکه علی اکبرخان فراهانی را که خودش یکی از آدم های کاربلد این حوزه بود صدا زد و دستور داد تا آهنگ های موجود در مناطق مختلف کشور را جمع آوری کند
7 دستگاه موسیقی ایرانی
دستگاه ها: ۱-شور ۲-سه گاه ۳- چها رگاه ۴- همایون ۵- ماهور ۶- نوا ۷- راست پنجگاه
آوازها : ۱) دشتی ۲) ابوعطا ۳) بیات ترک ۴) افشاری ۵) بیات اصفهان
1. شور
دستگاهی بسیار قدیمی است و مبنای بیشتر موسیقی های محلی در ایلها بشمار می رود و متعلقات بسیاری دارد. ابوعطا،دشتی،بیات ترک و افشاری ریشه درشوردارند. شور بزرگترین وجامع ترین دستگاه موسیقی ایرانی است. اگر مینور تئوریک رادر موسیقی غربی در نظر بگیرید و فاصله ی دوم آن را ربع پرده پایین بیاوریم،تونالیته شورایجاد می شود. دراثر همین تفاوت اندک،تغییری بسیار شگرف در تونالیته ایجاد
می شود. روح کلی حاکم بر شور حزن و اندوه و غم بسیار است. تا آنجا که مرحوم روح الله خالقی معتقد است: «کدام ایرانی است که شور را بشنود و نوای غم انگیز آن را درک نکند؟» تصنیف کاروان اثر علی تجویدی درهمین تونالیته است. اگر فاصله ی دوم در مینور تئوریک را نیم پرده پایین بیاوریم ،شور کلاسیک خلق می شود .
شور امیر(ؤ)اف نمونه ای ازاین سبک خاص است .
2. سه گاه
دستگاهی است حزن انگیز درعین اینکه می توان آن راشاد تصور نمود وبیشتر برای بیان اندوهی که به شادی می گراید استفاده می شود. اگر درتونالیته ی ماژور فاصله ی سوم و هفتم را ربع پرده پایین بیاوریم ،تونالیته ی سه گاه به وجود می آید.
3. چهارگاه
ویژگی بارز دستگاه چهارگاه روحیات مختلف و حتی متناقض آن می باشد؛ درعین اندوه ،می تواند بسیارشاد هم باشد؛ ضمن اینکه روحیات وحالات میهنی و سلحشوری و جنگ آوری درآن به خوبی نمایان است،تا آنجا که نقالان قدیم، اشعار شاهنامه را دراین مایه می خوانده اند. درتعزیه ی سنتی ایران نیز هر نقشی دستگاه و آواز مخصوص به خود داشته است. ((حضرت عباس باید چهارگاه بخواند )) تصنیف «مبارک باد »هم که زینت بخش مجالس ازدواج ایرانیان است – که قطعاً هیچگاه جایگزینی نخواهد یافت – درهمین مایه است .اگر درمینور هارمونیک، فاصله ی پنجم را تونیک قراردهیم و فاصله ی چهارم را – که حالا نسبت به تونیک جدید فاصله ی هفتم می شود – نیم پرده بالا بیاوریم ، مایه ی اصلی چهار گاه بوجود آمده است .
4. همایون
دستگاهی بسیار دلنشین که نه حزن واندوه شور را دارد ونه فرح بخشی ماهور را. همایون بعد ازشور، یکی ازوسیع ترین دستگاههای ایرانی است که بیات اصفهان متعلق به همین تونالیته است .
برای کسانی که موسیقی ایرانی را به طور کاملاً حرفه ای دنبال نکرده باشد،تفکیک همایون ازبیات اصفهان بسیار دشوار است،زیرا هردو از لحاظ فواصل منطبق بر مینور هارمونیک در موسیقی مغرب زمین می باشند . ازاین رو بسیار زیبا می توان آن را طبق اصول علمی هارمونیزه کرد . آهنگ فولکلور «دختر بویراحمدی » نمونه ی خوبی ازگوشه ی شوشتری دستگاه همایون است .
5. ماهور
احساس شجاعت، شادی و امیدواری و پیشرفت در زندگی در آن نمایان است. با وجود شباهت بسیار زیاد وانطباق بر مایه ی ماژور در موسیقی غربی، ازلحاظ حس و حال بسیار متفاوت است و باید اعتراف کرد ازلحاظ شاد بودن، به پای ماژور نمی رسد .علت هم مشخص است؛ روح غم واندوه حاکم برکل موسیقی ایران،این دستگاه راهم شامل می شود . تصنیف زیبای مرغ سحر ،اثر مرتضی نی داوود با شعر زیبای ملک الشعرای بهار نمونه ی بسیار خوبی برای ماهوراست .
6. نوا
فواصل و درجات دستگاه نوا با شور مشابه است و فقط نت اصلی آن با دستگاه وتونالیته ی شورفرق دارد . شباهت بسیار زیاد آن به شور ، تشخیص و تمیز آن دو را ازهم مشکل می سازد .
7. راست پنجگاه
یکی از قدیمی ترین دستگاه های ایرانی است. بنظر می رسد اصل ومنشأ آن به زمان ساسانیان برسد .
می توان گفت دستگاهی کاملاً ایرانی است. خصوصیات این دستگاه به ماهور شباهت بسیاردارد. درواقع ترکیبی است ازچنددستگاه مختلف وبه همین دلیل «پنجگاه » نام دارد. حتی نوازندگان سازهای ایرانی نیز بایستی احتیاط کامل را به خرج دهند تا وارد ماهور نشوند و این خود دلیلی است برشباهت بسیار این دو.
آوازها
آواز دشتی
یکی ازنغمه های دستگاه شور است که خود استقلال نیمه کاملی دارد. بسیاری ازآهنگ های نوین ایرانی ونیز بسیاری ازملودی های پاپ دراین تونالیته اجرا شده اند . روحیات متفاوت دشتی ازخصوصیات آن است . شدت حزن آن به پای شور نمی رسد و به نوعی شادتر است . ازلحاظ ساختاری شبیه به شور است. ساخته شدن برخی تصنیف ها و آهنگ ها دراین نغمه ، باعث شده روحیات میهنی نیزبه ذهن متبادر شود . ازمعروف ترین این آهنگ ها «ای ایران» اثر مرحوم روح الله خالقی با شعری ازحسین گل گلاب وسرود «ای وطن » ساخته ی علینقی وزیری می باشند .
آواز ابوعطا
به آن «سارنگ یا سارنج » و یا «دستان عرب » نیز می گویند. آوازی است بازاری که میان توده ی مردم رواج کامل دارد. ازلحاظ ساختاری شبیه به شور است وتنها تفاوت آن در توقف مکرر روی درجه ی چهارم ودوم است .
آواز بیات ترک
بسیار یکنواخت وعامه پسند است و در میان مردم رواج دارد. عارف قزوینی آن را «بیات زندی » نیزخوانده است . اگر درگام ماژور فاصله ی سوم را ربع پرده بم کنیم، مایه ی بیات ترک بدست می آید که تفاوت آن با سه گاه در توقف زیاد در بیات ترک برروی درجات چهارم و سوم است که همین توقف ها حال و هوای متفاوت بیات ترک از سه گاه را باعث می شود. ازلحاظ محتوای غم و شادی ، بیشتر به سمت شادی وگشادگی خاطر سوق دارد تا به غم. به نوعی بعد ازماهور از شادترین دستگاههای ایران است . اذان بیات ترک در گوشه روح ارواح با صدای مرحوم
مؤذن زاده اردبیلی معروفترین اذان در ایران است که لطف و حال وهوای خاصی دارد.
آواز افشاری
آوازی است از دستگاه شورکه نغمه های دردناک دارد. گام آن به سه گاه نزدیکتر از شور است .بدین ترتیب که اگر درجه ی هفتم مایه ی ماژور را ربع پرده بم کنیم توانسته ایم به حال وهوای کلی حاکم برافشاری پی ببریم .
آواز بیات اصفهان
نام گوشه ای است دردستگاه همایون که به علت گستردگی زیاد به صورت یک دستگاه در آمده است . فاصلة چهارم دستگاه همایون ،نت تونیک برای بیات اصفهان است. به عبارت بهتر اگر مینور هارمونیک را به مثابه ی بیات اصفهان بگیریم ،فاصله ی پنجم آن تونیک برای دستگاه همایون است و این نکته شباهت فوق العاده ی دو دستگاه را می رساند. پیش در آمد اصفهان ساخته ی مرتضی نی داوود یکی اززیباترین نغمه هایی است که دراین مایه ساخته شده است و مرحوم مرتضی حنانه تنظیمی بسیار زیبا از آن برای تیتراژ سریال هزاردستان ساخته و پرداخته کرده است. همچنین تصنیف «تابهار دلنشین» و «بوی جوی مولیان» اثر روح الله خالقی نمونه های زیبایی ازاین مایه ی دلنشین موسیقی ایرانی هستند .
همانطورکه اشاره شد ازلحاظ علمی ، دستگاه ماهور و راست پنجگانه باهم ونیز دستگاه شور ونوا یکی است . همایون و اصفهان نیزبایک اختلاف کوچک یکسان اند .همایون و اصفهان منطبق برمایه ی مینور هارمونیک هستند و ماهور و راست پنجگانه برتنالیته ی ماژور .پس موسیقی ایرانی دارای سه تونالیته اضافی
«شور، سه گاه ، چهار گاه » است. تغییرمایه یا تونالیته (MODULATION) درموسیقی ایرانی بسیار زیاد به چشم می خورد .بعضی از این تغییر مایه ها با عنوان گوشه، دربسیاری ازدستگاه های ایرانی جایگاه ثابتی دارند، مانند گوشه ی دلکش یاشکسته ی ماهور دردستگاه ماهور . نکته ی دیگری که باید بدان اشاره کرد علائم ونت های عرضی خارج ازمحدوده ی معمول گام است که به کرات درملودی های ایرانی دیده می شود و به دلیل همین تغییر مایه های زیاد و نیز وجود نت های عرضی فراوان موسیقی ایرانی راچندان نمی توان تئوریزه وفرمول بندی کرد . درنتیجه تاکید بیشتر موسیقیدانهای ایرانی بر کنترپوان است نه هارمونی.
🔸️🔸️🔸️علت غم و اندوه فراوان در موسیقی دستگاهی ایران
نکته ی آخر اینکه ، همانطور که اشاره شد، غم و اندوه و حزن، بستر بسیاری- یا تمام – ازدستگاه های موسیقی ایرانی است . علت هم آشکاراست . ملتی که سه حمله ویرانگر همرا ه با قتل، غارت و تجاوز توسط تازیان (اعراب بادیه نشین)،مغول و اسکندر مقدونی را از سر گذرانده و یک روز خوش ندیده و آسایش و امنیت نداشته و همیشه حضور بیگانگان رو در سرزمین خود شاهد و ناظر بوده نمیتواند در هم شکستن و زیر و رو شدن تمدنی مدرن و پیشرفته خود را به دست این وحوش باور داشته باشد و دست از فرهنگ و تمدن چندین هزار ساله خود بردارد. در نتیجه همچنان در پس ذهن خود با این تلاطم روانی و ذهنی و کابوس زندگی می‌کند و با این شکست تاریخی نمیتواند شاد و شنگول هم باشد.و موسیقی شاد هم داشته باشد.
